Onderdelen

• Introductie van de casus
• Leervragen voor de casus
• Beschrijving van de casus
• Antwoorden op de leervragen

Het leeuwenpark ligt direct naast de Groene Loper, maar is door de verscholen ligging niet bij alle Maastrichtenaren bekend. Het park wordt omringd door het Trefcentrum, de (voormalige) Theresiaschool en de Lourdeskerk.

Figuur 4.3.1. Locatie van het Leeuwenpark met aangrenzend het Trefcentrum, Lourdeskerk en de voormalige Theresiaschool.

Nu is dit onder andere een plek waar gespeeld wordt door kinderen, waar mensen hun hond uitlaten, waar leerlingen bij goed weer gymles krijgen, maar ook een plek waar mensen zich ’s avonds in groepjes ophouden waardoor anderen de plek als sociaal onveilig beschouwen. De plek ligt tegen de Groene Loper aan, maar toch vrij verborgen.

Figuur 4.3.3. Het leeuwenpark vanuit de lucht

De anekdotes over de verscholen ligging en de invloed daarvan op het gebruik van het parkje worden bevestigd door observaties die in het kader van RuimteGIDS eind 2018 (Dear Hunter) en begin 2021 zijn gedaan (Wood, 2021). Van alle onderzochte plekken in het leerproject de Groene Loper (m.u.v. het voormalig braakliggende KPN-terrein) wordt het Leeuwenpark het minst intensief gebruikt, dit komt met name tijdens de ochtend en middag naar voren. ’s Avonds loopt het aantal gebruikers op deze plek op en zijn in het Leeuwenpark met name jongeren te vinden (Wood, 2021).

Figuur 4.3.4. Elementen in - en gebruik van - het Leeuwenpark (Wood, 2021). 

Ook de studie van Dear Hunter laat zien dat het Leeuwenpark een typische ruimte is die wordt toegeëigend door (veelal) jongeren waardoor het voor andere potentiële gebruikers minder aantrekkelijk is vanwege de sfeer en perceptie van het plein (Dear Hunter, 2019).

Een negatief imago of ‘verkeerd’ gebruik van een bepaalde plek is niet zomaar te doorbreken stelt Dear Hunter: “de inwoners die geen kwaad in de zin hebben mijden de plek waardoor ze nog aantrekkelijker wordt voor activiteiten die niet in alle openheid kunnen gebeuren. In het geval van het Leeuwenplein helpt het niet mee dat er geen enkele voordeur of enige vorm van sociale controle op mogelijk is. De huizen die eraan gelegen zijn oriënteren zich volledig de andere kant op: richting Frankenstraat. “ 

Het Leeuwenpark vormt de plek waar een Integraal Kind Centrum (IKC) (de naam die de gemeente Maastricht hieraan geeft is Kern Kind Centrum, KKC) gebouwd gaat worden. De gemeente meent hiermee het Leeuwenpark levendig te kunnen maken. “Sport en spel krijgen in het parkje een belangrijke rol”, vertelt wethouder onderwijs, jeugdzorg, studentenstad en sport Bert Jongen in De Limburger (10 februari 2021). Bewegen en ontmoeten in en rond een Levendig Leeuwenpark zijn gemeentelijke doelen.

RuimteGIDS is aangehaakt bij het ontwikkelingsproces van het Integraal Kind Centrum (IKC). De directe aanleiding hiervoor was het verzoek van de manager gebiedsontwikkeling om te adviseren over de gezondheidsdoelen, met name bewegen en ontmoeten, tijdens de verkenningsfase van het te ontwikkelen IKC in het Leeuwenpark.

Hoofdvraag: Hoe kan ervoor gezorgd worden dat gezondheid volwaardig wordt meegenomen in de ruimtelijke ontwikkelingsplannen voor het IKC? 

Vastgestelde leervragen:

1. Hoe zorg je ervoor dat de ingrepen op en rondom het Leeuwenpleintje bijdragen aan bewegen, ontmoeten en sociale veiligheid?
2. Hoe kan het Integraal Kind Centrum dat hier zal worden gebouwd het beste worden ontworpen om bewegen, ontmoeten en andere gezondheidseffecten te stimuleren? 
3. Wat ervaren de bewoners zelf als essentiële elementen voor een gezonde publieke ruimte? 
4. In hoeverre is de Healthy Built Environment Checklist ​(en/of een andere relevante checklist voor gezonde ruimtelijke ontwikkeling in steden) geschikt om ruimtelijke plannen en beleid in Nederland te voorzien van adviezen? Denk hierbij aan:

- Gezond ontwerp/locatie specifiek betreffende Integraal Kind Centrum/basisschool 

- Thema's lichaamsbeweging en ontmoeting

- In hoeverre aandacht voor vermijden van negatieve gezondheidseffecten (hier lijkt in de literatuur minder aandacht voor te zijn)

- Zijn de verschillende gezondheidsaspecten af te wegen, is dit nodig (geïntegreerde afweging)? Dit ook in relatie tot vorig aspect (vermijden van negatieve gezondheidsaspecten)

- In hoeverre kan dit op een participatieve manier?

- Moeten gezondheidsaspecten een bepaalde zwaarte krijgen om zich te kunnen meten met andere wensen en behoeften en bepaalde eisen en normen (bouw, duurzaamheid)? Hoe kun je het belang van gezonde ruimtelijke ontwikkeling borgen?

- Meenemen van bewonersparticipatie als criteria van de checklist (onderdeel van omgevingswet)

Er is een Integraal Kind Centrum (IKC) gepland aan het Leeuwenpark nabij de Groene Loper. Dit is een voorziening voor het basisonderwijs en kinderopvang, in combinatie met maatschappelijke-, jeugd- en buurtvoorzieningen. In lijn met de gebiedsontwikkeling aan de Groene Loper wordt bij de nieuwbouw van het IKC ingezet op het thema gezondheid. Zowel bewegen (sporten, spelen, actief transport van en naar school), ontmoeten als gezonde voeding en andere leefstijlgedragingen worden genoemd als gezondheidsaspecten waar rekening mee moet worden gehouden bij de ontwikkeling.

RuimteGIDS heeft het ontwikkeltraject van het IKC aan de Groene Loper in Maastricht gevolgd én in de verkenningsfase ervan activiteiten georganiseerd. Dit stelde ons in staat om de borging van gezondheid – met nadruk op lichaamsbeweging, sociale veiligheid, participeren, en ontmoeten als basis van een gezonde fysieke leefomgeving – in het ruimtelijk proces te onderzoeken en versterken. Om dit te bereiken is geëxperimenteerd met de toepassing van een checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling

RuimteGIDS activiteiten

Om advies te geven over gezonde ruimtelijke ontwikkeling van het IKC aan het Leeuwenpark en hierover te leren is onderstaande aanpak gevolgd. 

Checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling:

Op basis van bestaande instrumenten is een checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling samengesteld (zie bijlage X). Uitgangspunt voor de checklist was de Australische Healthy Built Environment Checklist (HBEC). De HBEC is een praktisch hulpmiddel om factoren in de bebouwde omgeving welke gezondheid beïnvloeden te beoordelen en suggesties te formuleren om gezondheidsuitkomsten te verbeteren. Het instrument omvat 11 kenmerken van gezonde ruimtelijke ontwikkeling, waaronder bijvoorbeeld gezond eten, sociale infrastructuur, lichaamsbeweging en huisvesting. 

Naast de HBEC zijn drie andere instrumenten benut om de checklist samen te stellen: 

- Kernwaarden gezonde leefomgeving, GGD GHOR Nederland
- Leefplekmeter, Gezond In
- WELL Building Standard, International WELL Building Institute 

De selectie van criteria voor gezonde ruimtelijke ontwikkeling voor in de samengestelde checklist vond plaats op basis van de volgende eisen:
- Het criterium valt binnen het thema Lichaamsbeweging, ontmoeting en inclusie, sociale veiligheid of samenwerken aan een gezonde leefomgeving 

- Het criterium betreft de leefomgeving (d.w.z. ruimte buiten gebouwen)
- Het criterium is toepasbaar en relevant voor de ontwikkeling van het IKC aan het Leeuwenpark 

Toepassing van de checklist:

RuimteGIDS heeft twee activiteiten met de Groene Loper leergemeenschap ondernomen. Beide waren bedoeld om advies te formuleren over een gezonde ruimtelijke ontwikkeling van het IKC en de bruikbaarheid en toepassing van de checklist te onderzoeken. De eerste activiteit was het uitzetten van een enquête. Het doel van deze enquête was driedelig:

- Inzicht krijgen in hoeverre de criteria voor gezonde ruimtelijke ontwikkeling/bebouwde omgeving helder en begrijpelijk zijn (begrip van de items voor beleidsmakers, bewoners, onderzoekers, ontwerpers en andere professionals.

- Een eerste inschatting maken t.a.v. de toepasbaarheid van dit instrument op de ruimtelijke ontwikkeling van het IKC.

- Achterhalen hoe belangrijk de verschillende thema’s en criteria gevonden worden in relatie tot de ontwikkeling van het IKC.

De tweede RuimteGIDS-activiteit was een (online) participatieve sessie. In deze sessie werden ideeën gegenereerd die kunnen bijdragen aan een gezonde omgeving van het IKC. Criteria uit de checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling waar de deelnemende stakeholders sterk verschillende ideeën over hadden (blijkend uit de enquete) én gezonde ruimtelijke ontwikkelingscriteria die niet voldoende uitgewerkt zijn in de IKC- plannen zijn geselecteerd en vertaald in vier stellingen. Deze stellingen zijn gepresenteerd op een online ideeënbord en vervolgens besproken in de participatieve sessie.

Tot slot is de checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling toegepast op de IKC-plannen die er op dat moment lagen (bv. ambities, beleidsplannen, ontwerpen). Tezamen heeft dit geresulteerd in een advies dat aan de initiatiefnemers (gemeente en scholenstichting) is overhandigd: het rapport Kernkindcentrum de Groene Loper: Een gezonde ontwikkeling van het Leeuwenpark. Naar aanleiding van dit adviesrapport zijn gesprekken gevoerd met de ontvangers ervan om een deel van de leervragen te kunnen beantwoorden. Een van de gemeentelijke landschapsarchitecten gaf aan dat het rapport “een goede kapstok is om doelen te benoemen, en voor de projectleider een hulpmiddel om een goede probleemanalyse te kunnen doen en opgaven te formuleren”. Een andere landschapsarchitect gaf aan dat er voor haar geen nieuwe elementen in het rapport werden benoemd, maar dat de inzet van het instrument wel kan helpen om een degelijke onderbouwing te hebben naar andere partijen. 

Hoe zorg je ervoor dat de ingrepen op en rondom het Leeuwenparkje bijdragen aan bewegen, ontmoeten en sociale veiligheid? / Hoe kan het Integraal Kind Centrum dat hier zal worden gebouwd het beste worden ontworpen om bewegen, ontmoeten en andere gezondheidseffecten te stimuleren?

Uit het Adviesrapport aan de gemeente:

Thema Lichaamsbeweging. De plandocumenten beschrijven de inpassing van het KKC aan de Groene Loper als een strategische ingreep om beweegvriendelijke routes via de Groene Loper en in Oost-West richting te versterken. RuimteGIDS adviseert dat verbindingen vanuit de wijken evenveel aandacht krijgen als de route via de Groene Loper. Bovendien vraagt de toenemende drukte om aandacht voor een veilige omgeving. Het zou interessant zijn om mobiliteitsfuncties zoals parkeren, kiss&ride, wandel- en fietsroutes te ontkoppelen, gedeeld gebruik na te streven met andere voorzieningen in de buurt, om de ruimte slim te gebruiken en conflicten te vermijden.

Thema Ontmoeting en inclusie. Ook hier geven de plandocumenten al veel aandacht aan door functiemenging te prioriteren. Vanuit gezondheidsoogpunt adviseert RuimteGIDS om meer aandacht te hebben voor de integratie van verschillende gebruiksmogelijkheden op een relatief klein oppervlak, door rekening te houden met de factor tijd waardoor verschillende gebruikers elkaar opvolgen doorheen de dag en de week. Ook vraagt RuimteGIDS aandacht voor toegankelijkheid voor andersvaliden en kinderwagens. 

Thema Sociale veiligheid. In de planvorming kan meer aandacht uitgaan naar zichtlijnen en logische en doordachte routes en entrees, om de oriëntatie en het veiligheidsgevoel te verbeteren. De juiste balans tussen enerzijds een zachte overgang van het schoolplein naar openbaar park en anderzijds functionele duidelijkheid (voor wie is de ruimte ingericht?), vraagt meer aandacht. 

Thema Samenwerken aan gezondheid. RuimteGIDS adviseert om te streven naar een hoge participatiegraad van omwonenden en (toekomstige) gebruikers – ouders en kinderen. Daarnaast adviseren we te onderzoeken hoe een representatieve afspiegeling van de bewoners kan participeren in de planvorming van een schoolomgeving. 

Overige gezondheidsthema’s. Het KKC draagt bij aan gezondheid als het een verbindende factor is op vlak van gezond eten en gezonde levensstijl, gezond groen en natuurontmoetingsplekken. Geadviseerd wordt dus om gezondheidsthema’s als bewegen en gezonde voeding ook expliciet een plaats te geven in het ontwerp en het uiteindelijke gebruik van het KKC. 

Noodzaak en behoefte aan een instrument of checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling

De checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling kan dienen als ‘gespreksinstrument’. Dit bleek uit inventariserende gesprekken met RuimteGIDS kernteamleden die ervaring hebben met soortgelijke instrumenten. Het kan helpen om mensen dezelfde taal te laten spreken en het zou ingezet kunnen worden “net zoals het gespreksinstrument Positieve Gezondheid”. Het stimuleert mensen om na te denken over elementen van de fysieke leefomgeving en aspecten in de plannen die van invloed zijn op gezondheid. Daarmee wordt het thema gezondheid in ruimtelijke ontwikkeling mogelijk concreet en daardoor vollediger meegenomen.

Uit de toepassing van de checklist in de leergemeenschap Groene Loper blijkt dat er wisselende ideeën zijn over de noodzaak van dit instrument:

Een ontwerper geeft bijvoorbeeld aan dat niet zozeer de kennis ontbreekt om gezond te ontwerpen. Daarentegen geeft een beleidsmedewerker aan dat deze kennis deels wel ontbreekt en dat er bijvoorbeeld geen ontwerper is die vanuit gezondheid tekent of meedenkt in het gemeentelijke ontwerpers-overleg.

In het kader van behoefte aan een dergelijke gezonde ruimtelijke ontwikkeling-checklist zijn er enkele kritische aantekeningen uit de ontwerpersgroep naar boven gekomen in een van de activiteiten met de leergemeenschap zoals "laat ruimte voor spontaniteit”, “niet alles vastleggen”, “plannen is voor de professional").

Participatief toepassen van het instrument

De omgevingswet vraagt gemeenten bewoners te betrekken bij plannen voor de leefomgeving. De checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling zou hierbij ingezet kunnen worden, temeer omdat het in meerdere fasen van planontwikkeling (van ambitie-fase tot planfase) kan worden ingezet.

Afgaande op de twee activiteiten in de leergemeenschap lijkt de checklist geschikt om participatief toe te passen. De criteria die in het instrument zijn opgenomen zijn over het algemeen begrijpelijk en het belang lijkt duidelijk. De belangrijkheid van de enkele criteria is door de verschillende stakeholders op een uiteenlopend gescoord en veelal in lijn met wat je zou verwachten.  De ontwerpers, bijvoorbeeld, hechten veel waarden aan goede ov-verbindingen terwijl de groep sociaal/jeugd gemeente en onderzoekers dit belang veel minder zien. Misschien komt dit door verschil in perspectief, de ontwerper die het grotere geheel, de ontwikkeling Groene Loper als geheel, met álle gebruikers in het achterhoofd (inclusief de professionals die naar het IKC moeten afreizen) zien, tegenover de beleidsmedewerkers en onderzoekers die zich vooral richten op de doelgroep van het IKC, de kinderen. Een ander voorbeeld betreft de openbare kunst (gemeente en onderzoekers vinden dit minder belangrijk, bewoners zeer belangrijk). Dit is een indicatie dat de criteria helder zijn, ook voor de niet-professionals, zoals bewoners. Deze tegenstellingen tussen verschillende stakeholders geven bovendien aan dat het zinvol kan zijn om de checklist als gespreksinstrument toe te passen. 

Samenwerken aan de gezonde leefomgeving is overigens ook een van de onderwerpen in de checklist zelf (zie antwoord op de leervraag: “Geschiktheid en compleetheid van het instrument “checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling”).

Wat ervaren de bewoners (en andere stakeholders) als essentiële elementen voor een gezonde publieke ruimte (rondom de komst van een integraal kindcentrum)?

In deze specifieke ontwikkeling (IKC de Groene Loper) is door een flink aantal bewoners meegedaan aan een onderzoek door Flycatcher namens het projectbureau A2. Een groot deel van de deelnemers aan de enquête gaf aan betrokken te willen zijn en te blijven. Essentiële ingrediënten van een gezonde omgeving in relatie tot de komst van het IKC zijn volgens bewoners (en ouders van kinderen op het toekomstig KKC): veiligheid, groen en bereikbaarheid/verkeerssituatie (Flycatcher internet research, 2021).

Zie verder ook het antwoord op de leervraag hierboven (participatief toepassen):

De belangrijkheid van de enkele criteria is door de verschillende stakeholders op een uiteenlopend gescoord en veelal in lijn met wat je zou verwachten.  Bijvoorbeeld de ontwerpers hechten veel waarden aan goede ov-verbindingen terwijl sociaal/jeugd gemeente en onderzoekers dit belang veel minder zien. Misschien komt dit door verschil in perspectief, de architecten die het grotere geheel, de ontwikkeling groene loper als geheel, met álle gebruikers in het achterhoofd (inclusief de professionals die naar het KKC moeten afreizen) zien, tegenover de gemeente en universiteit die zich vooral richten op de doelgroep van het KKC, de kinderen. Een ander voorbeeld betreft de openbare kunst (gemeente en onderzoekers vinden dit minder belangrijk, bewoners zeer belangrijk).

Borgen van gezondheid in ruimtelijke planning

Er zijn geen aanwijzingen dat het inzetten van dit instrument zoals RuimteGIDS dat heeft gedaan en in de huidige vorm zorgt voor de borging van het belang van gezondheid in ruimtelijke ontwikkeling. Andere factoren zoals leiderschap, een goed en overkoepelend (gebieds)plan, aansluiting zoeken met bestaande strategieën en doelen lijken hierin mogelijk een veel belangrijkere rol te spelen. Het instrument “checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling” kan wel het belang van gezondheid duidelijk te maken en ondersteunend zijn in het borgingsproces. 

Geschiktheid en compleetheid van het instrument “Checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling”

- Integraal kind centrum / basisschool specifiek

Het halen brengen van kinderen en het stimuleren van actief school transport, komt niet heel specifiek terug in het instrument ‘Checklist gezonde ruimtelijke ontwikkeling’. In relatie tot de komst van een IKC is dat echter wel een belangrijk aspect.

Een basisschool of IKC is een van de weinige overgebleven openbare plekken in de buurt. De ontmoetingsfunctie kan dus heel belangrijk zijn voor de omgeving. De school moet daarom een goed, aantrekkelijk en toegankelijk gebouw met buitenruimte zijn. In een dergelijke situatie, waarbij je bijvoorbeeld het schoolplein openbaar toegankelijk wil maken, komt de veiligheid van het kind op het speelplaats snel in de knel. Betrokkenen, zeker leerkrachten, ouders en andere ‘gebruikers’ van het IKC geven een hoge prioriteit aan sociale veiligheid.

- Thema’s lichaamsbeweging, ontmoeten en bewonersparticipatie

Er zijn voldoende aanknopingspunten in de checklist voor advies over de onderwerpen lichaamsbeweging en ontmoeten. Wat betreft bewonersparticipatie: op basis van de context (bv wie is de doelgroep, wat wil je bereiken?) moet dit proces ingericht worden. De checklist geeft onvoldoende houvast om participatie met bewoners vorm te geven. Het geeft slechts een aanleiding om daar aandacht voor te vragen aan de planmakers.

- Vermijden negatieve gezondheidseffecten en afweging

In de literatuur lijkt onvoldoende aandacht te zijn voor het vermijden van negatieve gezondheidseffecten (bv. gezondheids-lasten van groen-ingrepen). Waarschijnlijk wordt deze tekortkoming weerspiegeld in de checklist.

- Afweging

onvoldoende beantwoord

- Adviseren over gezonde ruimtelijke ontwikkeling

De samengestelde “checklist” (afvinklijst) gezonde ruimtelijke ontwikkeling” is bruikbaar om ruimtelijke plannen te voorzien van adviezen. Het rapport dient beknopt te zijn; het werd door niemand in zijn geheel gelezen. De management-samenvatting was daarin behulpzaam volgens ontvangers van het rapport. Het is belangrijk om voldoende beeldmateriaal (referentie-beelden) op te nemen. Dit moeten goede voorbeelden zijn zodat het inzichtelijk wordt hoe je doelstellingen vertaalt naar een ruimtelijk beeld.

Ga terug naar de top van de pagina