Onderdelen

• Introductie van de casus
• Leervragen voor de casus
• Beschrijving van de casus
• Antwoorden op de leervragen

Kerkrade West telt ruim 15.000 inwoners verdeeld over vijf wijken, waaronder Heilust, Spekholzerheide, Kaalheide, Gracht en Terwinselen. Het stadsdeel ligt dicht tegen de Heerlense wijk Bovenste Caumer en is ruimtelijk enigszins van het stadshart van Kerkrade afgescheiden door de nieuwe Parkstad buitenring N300 die in 2018 2019 werd opgeleverd en de spoorlijn Heerlen-Kerkrade. Het stadsdeel wordt bovendien begrensd door de stadssnelweg N281 en grenst aan de industrieterreinen Dentgenbach en De Beitel. Bovendien wordt het stadsdeel doorkruist door een historische spoorlijn die enkele malen per week bereden wordt door historische treinen, maar wel als een fysieke barrière wordt ervaren. Sinds de sluiting van de steenkoolmijnen in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw wordt de Parkstad regio (de voormalige Oostelijke mijnstreek) geconfronteerd met problemen als demografische krimp, sterke vergrijzing, vertrek van jonge en hoogopgeleide mensen uit de regio en verlies van voorzieningen (Elzerman & Bontje, 2011). Hierdoor staat ook Kerkrade West voor grote uitdagingen op ruimtelijk, sociaal, economisch en gebied (Stadsdeelvisie, 2010). In de periode 1995-2022 kromp de bevolking van Kerkrade met 13,9% (7.323 personen) (CBS; https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/70072NED/table?fromstatweb). Gezien de drastische krimp en vergrijzing ontwikkelde onder andere de gemeente Kerkrade een plan om de wijk integraal te herstructureren in antwoord op de krimp, die ook een inkrimping van de verouderde woningvoorraad veronderstelde. Dit plan kreeg vanaf 2010 vorm als een stadsdeelvisie, en werd, gezien de grote uitdagingen, geschaard onder het provinciaal project ‘Limburgse Wijkenaanpak’, een traject waarin 5 wijken integraal werden aangepakt, en de sleutelspelers hecht gingen samenwerken met ondersteuning van de provincie en, in deze context, ook het bestuurlijke samenwerkingsverband Stadsregio Parkstad. Kerkrade-West was de eerste van de vijf (spoor 1).  In 2010 werd een ruimtelijke visie opgesteld door Maurer United Architects, Buro 5 en H&S Croonen. In de integrale wijkontwikkeling werd vanaf 2009 een concept voor participatie overwogen. De concept-opdrachtomschrijving uit 2009 stelt tot doel: “het opstellen van een communicatieplan, waarin wordt aangegeven op welke wijze bewonersbetrokkenheid en betrokkenheid van maatschappelijke en economische organisaties in de fase van de planontwikkeling – en uitwerking wordt ingepast. Centraal staat een interactief proces, waarbij de traditionele rolverdeling gemeente – Hestia [de voorloper van woningcorporatie HEEMwonen] – externe partijen niet langer geldt, maar sprake dient te zijn van gezamenlijke verantwoordelijkheid om een nieuwe identiteit aan Kerkrade-West te geven.” 

De participatie kreeg met name vorm door zogenaamde wijkconferenties en wijkrondgangen in 2010 waarin verschillende actoren en geledingen uit de plaatselijke gemeenschap betrokken werden: jongerenwerking, kerkbesturen, ouderenverenigingen, koren, fanfares, schietverenigingen, tuinverenigingen, kortom het hele rijke sociale weefsel typisch voor Zuid-Limburg werd aangesproken (bron: archief gemeente Kerkrade). Zo werden op participatieve wijze sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen (SWOT) geanalyseerd. Een van de kansen die al geformuleerd werden is om meer groen in de wijk tot realisatie te brengen. Discussiekaarten tonen de ambitie van een nader te specificeren toevoeging van 10.500 m2. Deze toevoeging werd in eerste instantie echter gezocht in een versterking van het wijknetwerk, zodat groene verbindingen gelegd kunnen worden met omliggende groene landschapselementen en recreatieve voorzieningen zoals landschapspark Pferdeland, dierentuin Gaia Zoo en de skipiste Snowworld. Tevens werd gesignaleerd dat de kerk in Heilust, en de omgeving, gedesaffecteerd en herbestemd kon worden voor een gemeenschapshuis.

Het resulterende plan toont daarop al de aanduiding van een groen veld op de locatie van het nu gerealiseerde Park Heilust, dat bovendien verbonden wordt met groene routes die door de wijk leiden, en verbinding zoeken met andere grote groenstructuren. In totaal moesten in Kerkrade West meer dan 500 woningen worden gesloopt, terwijl 888 woningen moesten worden gerenoveerd of getransformeerd om aan de behoeften van de vergrijzende bevolking te voldoen. De algemene visie die de transformatie van Kerkrade-West stuurt, had als titel 'West wint aan ruimte: meer ruimte voor wonen, werken en spelen' (http://www.westwint.nl). De doelstellingen waren het oplossen van de problemen die zich in de openbare fysieke ruimte manifesteren, maar ook het geven van een sociale impuls aan het gebied. De betrokken partijen erkenden de kansen van de vermindering van de woningvoorraad. Deze omvatten extra groene ruimte en de mogelijkheid om huizen te bouwen en te renoveren zodat ze duurzaam worden en voldoen aan de eisen van de lokale vergrijzende bevolking. De stadsdeelvisie kan gezien worden als de basis van de ingrepen in Kerkrade West. 

In de wijk Heilust zijn ruim 500 woningen gesloopt door de sociale woningcorporatie HEEMwonen, naast 18 particuliere woningen. Op de vrijgekomen grond is een nieuw park van ongeveer 50.000 vierkante meter aangelegd. In 2015 werd in het park al een speeltuin en voetbalveld geopend. De werkzaamheden voor de aanleg het park werden 2019 voltooid met de beplanting van het park en het inzaaien van gazons op de percelen van de laatste paar gesloopte huizen. Aan de rand van het park werd de parochiekerk OLV van Eeuwigdurende Bijstand  herontworpen door Satijnplus Architecten tot het huidige Wijkpunt ‘t Westhoes  dat in 2019 werd geopend. in 2021-2022 zijn aan de rand van het parkgebied 24 levensloopbestendige woningen gebouwd en is de realisatie van het project afgerond. Naast de fysieke veranderingen is in 2014 een sociaal programma gestart, gericht op het ondersteunen van de persoonlijke ontwikkeling van bewoners (o.a. gericht op het vergroten van geletterdheid, sociale cohesie, veiligheid en participatie). De ambitie van de gemeente was om een park te creëren dat wordt ervaren als een prettige en veilige ontmoetingsplek voor jonge en oude inwoners. Burgerbetrokkenheid bij het ontwerp, gebruik en onderhoud van Park West was daarom een van de belangrijkste prioriteiten. in het communicatieplan voor de hele wijkontwikkeling worden de specifieke doelen gesteld, namelijk: “De omwonenden van het geplande park / speeltuin weten wat er komt en wanneer. Omwonenden zijn betrokken in ontwerp en uitvoering. Activeren van omwonenden van het toekomstige park zodat ze bereid zijn om mee te denken en te helpen bij onderhoud park.” Inwoners van Heilust hebben intensief samengewerkt met de projectgroep participatie, die werd gevormd door gemeente, woningcorporatie HEEMwonen, landschapsarchitect Buro Lubbers en ook onder meer het Bewonersplatform, Ouderenplatform, en welzijnsorganisatie Impuls om Park West te ontwerpen. Stap voor stap werden bewoners betrokken. Buurtbewoners werden benaderd om andere bewoners te enthousiasmeren. Via verschillende interactieve bijeenkomsten kregen mensen uit de buurt alle vrijheid en mogelijkheden om de door de landschapsarchitecten getekende 'schil' in te vullen, bijvoorbeeld met behulp van moodboards (Buro Lubbers, nd).

Figuur 5.1.1. een schermopname van Google Streetviewbeelden uit 2009: grootschalige sloop in de Heilust.

De RuimteGIDS onderzoekers en betrokken beleidsmakers van de gemeente Kerkrade hebben hierbij volgende leervragen gespecificeerd:

1. Hoe zijn de behoeften van inwoners meegenomen in het participatieve proces?

2. Hoe heeft het planningsproces rondom park Heilust keuzes in het ontwerp, het gebruik en uiteindelijk gezondheid beïnvloed? (m.a.w. Is het proces gerelateerd aan het gebruik van Park Heilust (bewegen, ontmoeten, beheer), bijvoorbeeld door eigenaarschap onder inwoners?)

3. Vraag 1 en 2 voor verschillende subgroepen (leeftijd, SES, gezondheidsstatus):

Daarnaast heeft de stakeholderanalyse in leerproject Kerkrade West een aantal aanvullende leervragen opgeleverd.

1. In welke mate en op welke manier wordt het park gebruikt? (nemen inwoners het park in ‘bezit’, voelen ze eigenaarschap?

2. Welke rol speelt Park West in het ontmoeten tussen inwoners en inwoners en andere stakeholders en de ontwikkeling (dwz sociale cohesie) van de wijk? Kan het park gebruikt worden als middel om de verbinding met de andere buurtschappen te versterken?

3. Welke routes gebruiken mensen en van hoe ver komen mensen aan in het park? In welke mate maken inwoners van de verschillende buurtschappen gebruik van het park?

4. Hoe hebben de inwoners het participatieve proces ervaren? Zijn de verwachtingen van (betrokken) inwoners ten aanzien van het park uitgekomen? In welke mate wel/niet? Zijn er andere (onverwachte) positieve of negatieve kenmerken van Park West

De casus, die we “bewonersparticipatie krimpwijk Heilust” noemen, werd benut om te begrijpen hoe het participatieve proces met bewoners bij het ontwerpen van de groene ruimte de ontwerpkeuzes en het gebruik van het heringerichte gebied heeft beïnvloed.

Reconstructie van het participatieve proces 

Om de context waarin het participatieproces met bewoners heeft plaatsgevonden beter te begrijpen is een tijdlijn met belangrijke gebeurtenissen opgesteld en een aantal contextuele factoren beschreven. Dit is belangrijk omdat wordt verondersteld dat bewonersparticipatie (de methodes, vorm) afgestemd moeten worden op de context. Daarnaast kunnen deze gebeurtenissen van invloed zijn geweest op het planningsproces zelf en de uitkomst daarvan. De bewonersparticipatie zelf is ook weergegeven in de tijdlijn. De reconstructie van het participatieve proces is gedaan op basis van (beleids)documenten, openbare bronnen zoals websites en nieuwsberichten en waar nodig met interviews met de betrokkenen. De tijdlijn wordt gepresenteerd op de RuimteGIDS website.

Overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen met betrekking tot de bewonersparticipatie rondom de komst van Park West:
 

2009: start integrale herstructurering onder programm Limburgse Wijkaanpak

2010-2011: stadsdeelvisie Kerkrade West uitgebracht en vastgesteld

2011: start grootschalige sloop woningen

2012: eerste workshop, met stakeholders (17 januari)

2012: tweede workshop, met bewoners (31 januari)

2012: derde workshop (7 maart)

2012: presentatie voorlopig plan door landschapsarchitectenbureau (4 april)

2012: laatste details verwerkt en gepresenteerd aan bewoners (24 april)

2014: definitief communicatieplan opgesteld

2014: sociaal programma Heilust gestart

2014: definitief ontwerp Park West

2014: informatiecentrum geopend voor vragen over projecten in Kerkrade West

2016: vier extra kweekbakken geplaatst bij de Spirea- en Lupinehof (senioren- en zorgcomplex)

2016: start aanleg park west

2017: start verbouwing kerk tot MultiFunctionele Accommodatie 

2019: laatste groenwerkzaamheden, aanleg Park West afgerond

2019: laatste sloopwerkzaamheden

2019: ingebruikname MFA ‘t Westhoes

De sessies met bewoners

De gemeente en de woningcorporatie hebben breed ingezet om via hun kanalen betrokkenen naar info-avonden en participatieve sessies over het park te krijgen. Het gemeentelijk archief toont de correspondentie naar lokale partijen zoals experts van de woningcorporatie, jeugdwerk Impuls, bewonersgroepen van de Lupinehof, thuiszorg Meander, de politie, Bewonersplatform Kerkrade-West, de huurdersraad, de plaatselijke voetbalvereniging en basisschool de Schakel. De (geanonimiseerde) correspondentie toont echter ook reacties van eigenaar-bewoners die antwoord zochten op de vraag hoe zij hierin betrokken zouden worden.  De kern van de bewonersparticipatie was dat de architect een concept landschappelijke hoofdstructuur vastgesteld had waarbinnen ideeën van bewoners uitgewerkt konden worden. Dit gebeurde met een aantal workshops in de wijk waar bewoners door middel van moodboards ideeën voor de inrichting van het park konden beoordelen en inbrengen. Naast deze moodboards waren en er ook mogelijkheden voor bewoners om met eigen ideeën te komen, buiten de workshops om, bijvoorbeeld via een brievenbus in de wijk.

Sessie 1

In de eerste workshop met stakeholders is de hoofdstructuur vastgesteld en zijn beelden getoond voor mogelijke invullingen van het park. Bij deze sessie waren o.a.  scholen, woonzorgcomplex, voetbalvereniging en een afvaardiging van de botanische tuinen aanwezig. Deze personen hebben de ideeën verspreid naar de achterban (Buro Lubbers, 2012: Definitief Ontwerp Stedebouwkundig Landschappelijk Plan). Dit voorlopige plan toont de opzet van een park met ruwweg drie zones; een noordelijke zone waarin nieuwe woningen ontwikkeld worden; een zuidwestelijke zone naast de kerk waar een MFA geprojecteerd wordt, en een landschapspark met slingerende paden waarin verschillende ‘kamers’ getekend zijn. De kamers zijn landschappelijk gedefinieerde zones waarin een programma op termijn tot stand kan komen, op vraag van de gebruikers; denk bijvoorbeeld aan een gezamenlijke moestuin.

Figuur 5.1.2. landschappelijke hoofdstructuur voor het park zoals gepresenteerd in de eerste sessie.

Sessie 2

Tijdens de tweede workshop gaven burgers en stakeholders hun voorkeur voor de inrichting van het park met stickers aan op moodboards. Zie figuur x. Deze moodboards zijn ook verspreid in de wijk neergezet. Op die manier konden mensen die niet bereikt zijn en/of deelnamen aan de workshop ook hun ideeën inbrengen(Buro Lubbers, 2012: Definitief Ontwerp Stedebouwkundig Landschappelijk Plan).

Figuur 5.1.3. moodboard tijdens de tweede workshop

Sessie 3

In de derde workshop werden de resultaten van het ideenonderzoek gepresenteerd. Per deelgebied (o.a. ‘Parkbos’, ‘Fe tuinen’, ‘Groene loper’) werden de resultaten samengevat in goede ideeën (groen), ideeën waar de meningen over verdeeld zijn (oranje) en ideeën die niet populair zijn (rood). De ideeën werden vervolgens gekwantificeerd: de hoogste scores bovenaan en de laagste scores onderaan. Zie figuur x. " (Buro Lubbers, 2012: Definitief Ontwerp Stedebouwkundig Landschappelijk Plan).

Figuur 5.1.4. idee-onderzoek park-gedeelte ‘De tuinen’.

Sessie 4

Een groot aantal ideeën van bewoners bleek haalbaar, zoals het Roda JC court, verharde paden in het park, en een plek voor een buurtmoestuin, en is geïmplementeerd in het landschappelijk-stedenbouwkundig plan. Het voorlopige plan is gepresenteerd in aanwezigheid van wethouder Thomas.

Sessie 5

De laatste detail-opmerkingen zijn aan de bewoners gepresenteerd in de laatste sessie.

Context

Op basis van het CICI raamwerk (Pfadenhauer, 2017) zijn een aantal mogelijk relevante contextuele factoren beschreven. 

Geografisch: Een wijk omringd door groen, stenig met versnipperd groen. Het heeft een geïsoleerde ligging (bv. ten opzichte van kerkrade centrum) en slechte bereikbaarheid per trein. Enkele deel-buurten gescheiden door Heerlenersteenweg, Kaalheidersteenweg (Terwinselen) en het spoor (Gracht)

Epidemiologisch: Gezondheidsachterstanden, ontgroening, vergrijzing, migratie en dalend inwoneraantal.

Sociaal-cultureel: Geringe participatie onder bewoners (bv. weinig verantwoordelijkheidsgevoel voor eigen leefomgeving). Sterk verenigingsleven. Gevoel van wantrouwen tegenover overheidsinstanties. Passieve en afhankelijke houding van de gemeenschap.

Sociaal-economisch: werkloosheid, laag opleidingsniveau, schulden (lage SES)

Bron: stadsdeelvisie Kerkrade West 2010

De opzet en het verloop van de bewonersparticipatie

Interviews met organisatoren van de bewonersparticipatie

Er werden vijf semi-gestructureerde interviews gehouden met de organisatoren en begeleiders van de bewonersparticipatie om het doel, de organisatie en het verloop van het participatieproces te kunnen beschrijven. De ontwerper van het ontwerpbureau, een procesmanager, en ambtenaren van de gemeente Kerkrade, zoals de wijkmanager zijn geïnterviewd.

Doel van de bewonersparticipatie

De ambtenaren en professionals die betrokken waren bij de organisatie en begeleiding van de bewonersparticipatie vertelden redelijk eenstemmig dat het doel van de bewonersparticipatie was om mensen verantwoordelijkheid te laten nemen voor hun eigen leefomgeving. 

“met name ook eens stukje eigen verantwoordelijkheid (...) Om bewoners mede bewust te maken van dat de woonomgeving van hun is en dat ze die op een goede manier, een fatsoenlijke manier zouden moeten onderhouden, gebruiken en onderhouden” - ambtenaar gemeente Kerkrade, betrokken bij de bewonersparticipatie

“Het doel was ook om bewoners weer te laten participeren in gebruik van de openbare ruimte, deelname aan maatschappelijk leven. Dus naar buiten, contacten leggen, bewegen, gezond eten uit een eigen moestuin.” - Ontwerper ontwerpbureau en betrokken bij de bewonersparticipatie

Andere doelen die benoemd worden door enkele van de geïnterviewden zijn nog specifiek dat stimuleren van ontmoeting is uitgesproken als doel tijdens de ontwikkeling van Park Heilust en de verwachting dat het park een levendige plek zou worden waar bewoners gebruik van zouden maken als je bewoners zou betrekken. Eén voormalig betrokkene benoemt ook het creëren van draagvlak, niet alleen voor het park maar voor de hele krimpopgave.

Betrokken stakeholders

Zowel verenigingen als inwoners werden uitgenodigd. Dit gebeurde via uitnodigingen, facebook en flyers maar ook direct, bijvoorbeeld via jongerenwerkers. 

“Dat maakte ons niets uit waar die vandaan kwam of waar dat die behoefte vandaan kwam. Het kan ook een stukje intrinsieke motivatie zijn, en, ja graag” - Betrokken ambtenaar gemeente Kerkrade.

In eerste instantie zijn vooral via gemeente en woningcorporatie stakeholders en vertegenwoordigers van bepaalde groepen benaderd. Zij hebben als een soort ambassadeurs hun eigen achterban gemobiliseerd om deel te nemen aan het participatieproces. Zo zijn bijvoorbeeld welzijnswerkers actief geweest en heeft bijvoorbeeld de trainer van het lokale voetbalteam ervoor gezorgd dat de spelers deelnamen aan de sessies.

Moment van participatie 

De onrust in de wijk die ontstond vanwege de sloop leidde snel tot het voorstel om bewoners te betrekken bij de opgaven waar men voor stond. Dat was de aanleiding voor het idee om het park niet puur vanaf de tekentafel in te vullen. De betrokken stakeholders, gemeente, provincie woningcorporatie waren het daar snel over eens. Het ontwerpbureau had een hele duidelijke visie op het meenemen van wensen en behoeften van bewoners. Het ontwerpbureau laat mensen meedenken vanuit een duidelijk raamwerk, wat ook wel een landschappelijke boekenkast wordt genoemd door de ontwerper. Binnen dat raamwerk is ruimte om mee te denken. De ontwerper gaf aan dat bewoners vaak in een redelijk kleine context denken of vanuit hun eigen belangen. De ontwerper kijkt naar de bredere context en algemeen belang en denkt op grotere schaal en aan de lange termijn. Binnen het raamwerk voor Park Heilust was de Groene Loper verbinding het belangrijkste, samen met het weren van autoverkeer. Er kwam dan ruimte voor dwarsverbindingen voor langzaam verkeer en de hagenstructuur om de ‘boekenkast’-ruimten te markeren. Binnen dit raamwerk werden bewoners uitgenodigd om ideeën in te brengen. De kaders dienen er ook voor, volgens de ontwerper, dat verschillende groepen mensen elkaar niet in de weg zitten. Er is bijvoorbeeld ruimte aangeduid voor een moestuin en Cruijff Court.

 “De boekenkast geeft je houvast voor kwaliteit op lange termijn en in de tijd flexibiliteit. Zie het als een Mondriaan. Die blijft super sterk, of de vakjes nu groen of geel kleuren is ondergeschikt”. - ontwerper van het ontwerpbureau en betrokken bij bewonersparticipatie

Omgaan met de lokale omstandigheden

Het ontwerp/projecteam van zowel gemeente, woningcorporatie, provincie en ontwerpbureau wist dat er relatief veel laaggeletterdheid is in de omgeving. Men heeft daarom heel bewust gekozen om geen enorme lappen tekst te gebruiken maar om vooral met beelden te werken (met voor- en na plaatjes, moodboards) en eenvoudig taalgebruik (bv. wat vindt u leuk i.p.v. wat spreekt u aan). Het gebruik van de moodboards hing ook samen met de verwachting dat misschien mensen vaak vanuit zichzelf met ideeën komen, maar eerst wat inspiratie nodig hebben. De betrokken ontwerper heeft zelf niet gemerkt dat er laaggeletterdheid heerst, misschien wel vanwege deze aanpak. Daarnaast is extra gelet op de tegengestelde belangen van jongeren en ouderen. Er is geprobeerd om voor beide doelgroepen ideeën aan te bieden en wensen mee te nemen in het ontwerp.

Transparantie en informatie

Bewoners zijn geïnformeerd over de stappen in het participatieproces en wat de plannen zijn voor het park. Vanwege de laaggeletterdheid is dat zo laagdrempelig mogelijk gedaan. Tijdens de sessies met bewoners is gecommuniceerd dat alle ideeën voor de inrichting van het park serieus overwogen zullen worden. Hierbij is heel duidelijk aangegeven dat er financiële grenzen zijn. Dat is tijdens een van de sessies verwoord met de strekking “als jullie bankjes willen kan dat, maar als jullie gouden bankjes willen kan dat niet” , betrokkene bewonersparticipatie.

Vaardigheden

De ontwerper heeft de hoofdstructuur van het park bepaald, de invulling kon door bewoners bepaald worden. Naast de workshop-begeleiding zijn mensen expliciet uitgenodigd om over bepaalde onderwerpen (in groepjes) mee te denken als zij daar bepaalde kennis over hebben. 

Tijd en variatie

Bewoners kregen bij aanvang van elke sessie een terugkoppeling van de voortgang, waarbij ook werd stilgestaan bij of, waarom en hoe suggesties  zijn meegenomen.

Verloop

Er was veel aanloop, betrokkenen spreken over 50 a 60 tot 70 deelnemers op enkele bewonersavonden. Het wantrouwen van een deel van de bewoners moest tijdens sessies worden overwonnen en er waren soms ook behoorlijk kritische mensen. Hier is mee omgegaan door andere mensen het woord geven, maar ook bewust niet alles plenair te doen, klein stuk plenair iets op te laten schrijven en dan een op een discussie. “Dan hoor je meer dingen en niet alleen grote schreeuwers. dat werkte ook heel goed.”, betrokken ontwerper, ontwerpbureau. Ook onderling waren er tegenstellingen te merken, bijvoorbeeld tussen jongeren en ouderen die elkaar in de weg zaten. Jongeren waren vooral gericht op het voetballen en veel ouderen wilden geen verandering en activiteiten in het park. 

Uitkomsten

Er zijn ongeveer 100 ideeen voor de inrichting van het park verzameld, deels tijdens de avonden en deels via de ideeënbussen in de wijk (in die ideeën zit ook wat overlap).

De bewonersavonden in de wijk zijn goed gegaan, mensen lijken daar tevreden over. Al zijn niet alle wensen van bewoners ingewilligd. DE Gemeente nam beslissingen als er sprake was van twee tegengestelde meningen onder bewoners. 

Een deel van de geïnterviewden geeft aan dat ze erg benieuwd zijn of het gelukt is om mensen het park in bezit te laten nemen en eigenaarschap te laten voelen. Deze geïnterviewden hebben vanwege hun huidige rol geen zicht op deze uitkomsten. Een ander deel geeft aan dat het overkoepelende doel om mensen te activeren niet behaald is. Een ambtenaar gaf aan: “Participatie kun je niet opleggen, daar hebben we ons in vergist. Het moet van de bewoners zelf komen”. De ontwerper gaf aan graag mensen uit de buurt te motiveren maar dat het gebied en het plan van bewoners is en zei ook dat het initiatief van bewoners zelf moet komen. Daarnaast duurde het enkele jaren voor het park aangelegd werd, mede vanwege het verwerven van de kerk en het realiseren van de MFA hierin, hierdoor zijn er mensen die afhaken.  “Het proces van meedenken, ideeën lanceren en het ontwerpen van het definitieve park heeft lang geduurd, dan haken mensen af”. - betrokken ambtenaar gemeente. Een andere moeilijk in het participatieve proces was om toekomstige bewoners (en dus toekomstige potentiële parkgebruikers) te betrekken.

Een betrokken ambtenaar geeft aan dat bewoners zijn zeer content zijn met wat er gebeurd is in de wijk. Er is een Multifunctionele Accommodatie (MFA) gekomen in de vorm van wijkpunt ‘t Westhoes, waar iedereen welkom is en laagdrempelig terecht kan - initieel was deze als een nieuwbouw in de voorlopige plannen getekend, maar deze werd later in de parochiekerk gerealiseerd, wat ook al geopperd werd tijdens de participatieve wijkconferenties in 2010. Het is leefbaarder, groener en veiliger in de buurt en de renovatie van de woningcorporatie is een goede vooruitgang. Hij geeft aan dat dat al een  ander gevoel oplevert, in de leefwereld van de mensen. 

Een andere betrokken geeft aan teleurgesteld te zijn in de uitkomst omdat veel ideeën die vanuit de bewoners geopperd zijn, uiteindelijk niet tot realisatie zijn gebracht. Hij zoekt de reden hierachter vooral bij de praktische en technische overwegingen naar beheer toe, die de gemeente heeft doen kiezen voor traditionele invulling met traditioneel beheer met een uiteindelijk lager niveau van buurtbetrokkenheid in de invulling en onderhoud van het park. Hij schrijft dit toe aan verschil van inzicht vanuit de technische-ruimtelijke en sociale domeinen. Daarbij gaf hij ook te kennen dat de realisatie van buurtbetrokkenheid voortdurende investering vanuit het sociale domein vroeg; zodra de ondersteuning stopte, stopte ook de buurtinitiatieven. Het ging ook af en toe mis in de samenwerking doordat mensen soms ‘een kort lontje’ hebben of niet voldoende kennis en expertise hebben om een initiatief, zoals een moestuin, draaiende te houden.  Zijn uiteindelijke conclusie is dat de buurt verfraaid is, maar de bijdrage aan zelfredzaamheid en een proactieve houding naar een gezonde levensstijl toe, niet geslaagd is; mede doordat de participatie teveel top-down werd aangepakt.

“Al deze verbeteringen betekenen nog niet dat mensen achter de voordeur een ander gevoel hebben. Het wil niet zeggen dat het daardoor beter is. Veel mensen zitten in financiële problemen, hebben geen werk of zijn arbeidsongeschikt. Er wonen veel mensen met lage SES. 

De speeltuin heeft ook een echte meerwaarde voor de wijk. Scholen doen daar bijvoorbeeld de jaarafsluiting. Op het gebied van sociaal, maatschappelijk en gezondheid moet nog veel gebeuren. Dat heeft te maken met het feit dat het sociaal programma later gestart is, in 2014.” Betrokken ambtenaar, gemeente Kerkrade.

Het verloop van de bewonersparticipatie

Interviews met bewoners die hebben deelgenomen aan het participatieproces

Er werden twee semi-gestructureerde interviews gehouden met bewoners die hebben deelgenomen aan de bewonersworkshops. Een van deze personen vertegenwoordigde de buurt vanuit het bewonersplatform. In de gesprekken is gesproken over de buurt Heilust voor de ontwikkelingen waarbij overlast vanuit de witte flats (inmiddels gesloopt) aan bod kwam. 

“Daar (witte flats) hadden we best wel wat overlast van, overlast in de vorm van ja dat hier dingen uit de tuin weggehaald zijn, dat dingen over schutting werd gegooid, blikjes, rommel” vrouw, bewoner Heilust en deelnemer bewoners workshops in 2012.

Beide geïnterviewden zijn te spreken over het verloop van de bewonersworkshops, met name over de informatie en de ondersteuning tijdens de raadpleging. Het is echter duidelijk dat het ultieme doel, om bewoners te activeren en verantwoordelijkheidsgevoel te geven over hun eigen leefomgeving, niet is gehaald. Alhoewel er een start werd gemaakt met moestuinbakken in het park, liep dit tijdens de corona-pandemie stuk. Belangrijke oorzaak hiervoor was de het idee niet breed werd ondersteund, niet door omwonenden (veel geklaag), maar ook niet door de gemeente (moeilijk om bijvoorbeeld water te regelen om de planten te irrigeren).

Gebruik en inrichting van het park: observaties en interviews

Om het gebruik, de waardering en de inrichting van het park te onderzoeken zijn (systematische) observaties uitgevoerd en bezoekers van het park geïnterviewd.

Het park wordt op veel verschillende manier gebruikt. Hondenbezitters zijn onafhankelijk van het weer en tijdstip vaak in het park te vinden. Afhankelijk van het tijdstip en het weer komen andere type gebruikers naar het park toe. Op zomerse observatie-ochtenden liepen er ouderen uit de buurt door het park om een wandeling te maken. Ook de bankjes worden gebruikt, dit om even te ontspannen of elkaar te ontmoeten (bv. volwassen vrouwen, en tieners). Mensen die door het park wandelen gaan niet altijd zitten, maar er vindt wel begroeting plaats en bezoekers zoeken oogcontact.  De twee verbindingsroutes voor het langzaam verkeer door het park worden beide vrij intensief gebruik, bijvoorbeeld door wandelaars, kinderen, fietsers, scooterrijders, ouders met wandelwagens. Halverwege de middag, zo rond 15.00, valt het op dat kinderen het park gebruiken om van school naar huis te gaan. Het park wordt veel gebruikt om doorheen te fietsen en wandelen. Jongens gebruiken het Roda JC court na schooltijd om te voetballen. 

Figuur 5.1.5. het “Roda JC court” met op de achtergrond de speeltuin en Multifunctionele Accommodatie 

Verslag Interviews Park West

Op verschillende momenten zijn van 2021 tot 2022 interviews gehouden met bezoekers van het park. Hierbij zijn in totaal 44 mensen gesproken om hun percepties ten aanzien van het park te achterhalen in inzicht te krijgen in het gebruik van het park.

Figuur 5.1.6 en 5.1.7. Park West (links de ‘groene loper’ welke het park doorkruist, rechts een bord met regels van het park waarbij vanwege laaggeletterdheid gebruik is gemaakt van icoontjes en eenvoudige teksten)

Gebruik van het park

Bijna alle geïnterviewden gaven aan zo nu en dan door het park te wandelen. Sommige bewoners wandelen met hun hond, anderen samen met anderen mensen, of om ergens naar toe te lopen. Zoals een geïnterviewde vertelde: “Dus om naar de paarden te wandelen. Naar de huisarts wandelen. Mijn zoon woont twee straten verderop, dus kan ik door het park lopen”. Er vinden veel activiteiten plaats in de Multi-Functionele Accommodatie (MFA) ‘t Westhoes. Mensen wandelen ook vaak door het park om bij de MFA te komen. Sommige gebruikers die in het park geïnterviewd zijn vinden het prettig om af en toe te zitten en te ontspannen in het park. Activiteiten in het park die minder vaak zijn genoemd zijn yoga, fietsen, voetbal, rolschaatsen en vogels voeren.

Waardering van het park

Mensen duiden Park West als een fijn, mooi, overzichtelijk park. Verschillende geïnterviewden geven aan dat de komst van het Park een goede verbetering is en het project goed gelukt. Bankjes werden in de interviews als belangrijk element gezien om gebruik te maken van het park. Ook de wandelpaden, prullenbakken en de ruimtes voor honden werden meerdere keren genoemd. Veel mensen waren van mening dat de speeltuin en voetbalveld een bijdrage leveren aan de fysieke activiteit van kinderen. De deelnemers noemden verschillende aspecten over de toestand van Park West in relatie tot het gebruik van het park. Deelnemers hielden niet van overmatig rondslingerend afval in het park. Dit rondslingeren houdt verband met volle prullenbakken, vandalisme en hondenbezitters die de hondenpoep niet oprapen. Naast rondslingerend afval is een andere factor die bijdraagt tot parkgebruik het onderhoud van het gras. Een geïnterviewde meldde "Af en toe staat het gras zo hoog dat je er met je knieën in zit." De centraliteit van Park West in de buurt maakt de afstand perfect voor bewoners. En zoals een gebruiker van het park opmerkte "Je kunt het park van alle kanten in." Enkele andere genoemde factoren waren de beschikbaarheid van een bushalte en parkeerplaatsen voor mensen die wat verder weg wonen. Deze lijken echter minder belangrijk aangezien Park West vooral gebruikt wordt door bewoners die dichtbij wonen 

- "Je moet goed bekend zijn op het terrein om er gebruik van te maken. Het is dus vooral interessant voor eigen bewoners." - bewoner, geïnterviewd in Park West

Volgens de deelnemers is het erg belangrijk dat een park voldoende groen bevat zodat het er aantrekkelijk uitziet en er meer actief gebruik van wordt gemaakt. Bomen, hagen, een vijver, fruitbomen en bloemen werden veel genoemd zodat je iets te zien hebt als je door het park loopt. Bewoners hielden ook van de versieringen tijdens de feestdagen. En sommige geïnterviewden zeiden dat ze de afwisseling in het park door de geaccidenteerde oppervlakken mooi vonden. "Wat ik leuk vind aan het park is dat niet alles heel strak is, maar een beetje heuvelachtig."

De belangrijkste oorzaak dat sommige bewoners zich niet veilig voelen in Park West zijn rondhangende jongeren. 

"Ik merk dat ik er niet langs loop. Gewoon omdat ze veel lawaai maken en wat opmerkingen naar je kunnen schreeuwen." - Geïnterviewde bewoner, park West. Hangjongeren worden ook in verband gebracht met zwerfvuil en vandalisme. Aspecten die door de geïnterviewden worden genoemd en positief samenhangen met de veiligheid zijn de beschikbaarheid van verlichting, de observeerbaarheid van het park en de belemmering voor auto's om het park in te rijden.

Er zijn verschillende en ook conflicterende meningen gegeven over (het toevoegen van) elementen die fysieke activiteit in het park mogelijk kunnen stimuleren. Een geïnterviewde gaf aan “een skate-ramp maakt veel herrie en dat is irritant voor de bewoners hier”, terwijl een andere geïnterviewde juist voorstander was “Persoonlijk zou ik graag een skate-ramp zien voor de tieners”. Een deel van de geïnterviewden noemde de beschikbaarheid van sport- en spelmateriaal als mogelijkheid om lichaamsbeweging te stimuleren, bijvoorbeeld met een badminton- of volleybalveld.

Ontplooiing van initiatieven in het park

Geen enkele van de gebruikers in het park die zijn geïnterviewd geeft aan dat het park door buurtbewoners wordt onderhouden. Mensen stellen dat het onderhoud door de gemeente wordt uitgevoerd. Er wordt door gebruikers af en toe verwezen naar de moestuinbakken in het park. In september 2022 is er een grote buurtactiviteit (een feest met braderie) geweest in het park.

Resultaten observaties Park West

Gebruik van het park

Het System for Observing Play and Recreation in Communities (SOPARC) werd gebruikt om het gebruik van het park te documenteren (McKenzie, Cohen, Sehgal, Williamson, & Golinelli, 2006). Er vonden in totaal acht observatiedagen plaats, waarvan vier op weekdagen en de andere vier in het weekend in de periode tussen 18 april en 10 mei 2020. Het minimum aantal observatiedagen was vastgesteld op twee weekdagen en twee dagen in het weekend. Voor het huidige onderzoek werd echter het dubbele aantal genomen om de observatiedagen over meerdere weken te spreiden om betrouwbaarder te zijn in plaats van te moeten afgaan op de omstandigheden van één week. Op elke dag werd een ochtend (10:00), vroege middag (13:00), late middag (16:00) en avondobservatie (18:00) uitgevoerd volgens het oorspronkelijke SOPARC-protocol. Park West werd verdeeld in drie deelgebieden omdat het park te groot is om iedereen tegelijk te observeren. De waarnemer begon elke observatie bij de zuidelijke ingang van Park West en liep helemaal door tot aan de noordelijke ingang. Elke observatie duurde 6-11 minuten. In elk van de deelgebieden werd het totale aantal park-gebruikers geobserveerd en bij het passeren van het kruispunt dat de deelgebieden scheidt, inspecteerde de waarnemer het volgende deelgebied. Het totaal van de drie deelgebieden werd opgeteld op één observatieformulier.

In totaal zijn gedurende de acht dagen in Park West 589 personen waargenomen. Het aantal en het percentage park-gebruikers in Park West is weergegeven in tabel 5.1.1. Er zijn meer mannelijke park-gebruikers waargenomen (58,7%) dan vrouwelijke (41,3%). De leeftijdsgroepen kinderen en volwassenen waren het meest aanwezig in de observaties. De belangrijkste activiteit in Park West was wandelen (46,7%). Meer bewoners maakten gebruik van Park West in de vroege en late middag in vergelijking met de ochtend en avond.

Tabel 5.1.1 Park west gebruikers - beschrijvende statistiek 

Gebruik naar geslacht, moment van de dag, en dag van de week

Vrouwelijke park-gebruikers (21,4%) vertoonden meer sedentair gedrag dan mannelijke park-gebruikers (14,2%). Vrouwelijke park-gebruikers (57,2%) liepen meer dan mannelijke park-gebruikers (39,3%). En mannelijke park-gebruikers (46,5%) waren vaker intensief-actief dan vrouwelijke park-gebruikers (21,4%). 

Park-gebruikers waren meer sedentair op latere tijdstippen van de dag. In de late namiddag (21,1%) en avond (23%) was men meer sedentair in vergelijking met de ochtend (10,6%) en vroege namiddag (12,9%). Het percentage park-gebruikers dat 's ochtends wandelt (67,3%) was significant hoger dan op andere tijdstippen. En het aandeel park-gebruikers dat 's ochtends intensief actief was (22,1%) was significant lager in vergelijking met de andere tijdstippen.

Park-gebruikers waren iets meer sedentair op weekdagen (22,8%) in vergelijking met dagen in het weekend (11,3%). Park-gebruikers liepen iets meer op dagen in het weekend (52,9%) in vergelijking met weekdagen (40,6%). En er is geen significant verschil in intensieve inspanning in het park tussen weekdagen en dagen in het weekend. 

Inrichting van het park

Het park oogt open en overzichtelijk, en geeft een veilig gevoel van controle. Op drie verschillende momenten in een jaar tijd (van september 2020 tot september 2021) zijn gedetailleerde foto’s gemaakt van het park om de fysieke kenmerken en de inrichting van het park te beschrijven. Op basis van een vereenvoudigde versie van de Environmental Assessment of Public Recreation Spaces (EARPS) Saelens, Frank,  Auffrey, Whitaker, Burdette, & Colabianchi 2006) is de inrichting van het park beschreven (zie tabel 5.1.2).

Tabel 5.1.2 elementen park West op basis van EARPS

Behoeften van bewoners meegenomen

Door middel van sessies met bewoners, door de organisatoren ook wel aangeduid als workshops, waarin is gewerkt met moodboards waarop ideeën stonden voor de inrichting van het park, hebben bewoners hun behoeften kenbaar gemaakt. Er was ruimte voor eigen ideeën, ook buiten de workshops om via een ideeënbussen in de wijk. Bewonersgroepen hebben later ook verschillende onderwerpen verder opgepakt, er was bijvoorbeeld een werkgroep voor de buurtmoestuin(bakken). De bewonersparticipatie ging dus primair om de invulling van het park, de structuur van het park was grotendeels voorafgaand aan de bewonersparticipatie vastgesteld (de structuur is in de loop van het proces bijgesteld naar aanleiding van input van bewoners en door de verwerving van de kerk en huisvesting van de MFA daarin). De structuur van het park is door de ontwerper van het ontwerpbureau op diverse plekken ‘flexibel’ gemaakt, zodat participatie projecten mogelijk zijn maar bij gebrek eraan of beëindiging van initiatieven geen “lege” plekken ontstaan en er in de toekomst weer nieuwe initiatieven mogelijk zijn. Deze structuur noemde de ontwerper de boekenkast -structuur. Zowel stakeholders (bv. voetbalvereniging, welzijnsorganisatie) als bewoners werden betrokken bij het participatieproces. Er is helder gecommuniceerd dat de invulling van het park nog bepaald mag worden, maar dat het realistisch moet zijn betreffende o.a. kosten en beheer. Bewoners zijn geïnformeerd over de stappen in het participatieproces en wat de plannen zijn voor het park. Vanwege de laaggeletterdheid is dat zo laagdrempelig mogelijk gedaan. Tijdens de workshops zijn mensen begeleid, er is plenair gewerkt maar er zijn ook korte een-op-een gesprekken gevoerd om de opvattingen van bewoners over het park te verzamelen. Om de invulling van het park te bepalen is gekeken naar het aantal mensen dat voorstander was van het idee. Doordat er park opgedeeld was in verschillende gebieden konden verschillende ideeën, zoals het Cruijff Court en de moestuinbakken gerealiseerd worden zonder dat dit elkaar in de weg zit.

Gebruik van het park

In totaal zijn gedurende de acht dagen in Park West 589 personen waargenomen. Er zijn meer mannelijke park-gebruikers waargenomen (58,7%) dan vrouwelijke (41,3%). De leeftijdsgroepen kinderen en volwassenen waren het meest aanwezig in de observaties. De belangrijkste activiteit in Park West was wandelen (46,7%). Meer bewoners maakten gebruik van Park West in de vroege en late middag in vergelijking met de ochtend en avond. Uit zowel de interviews als observaties blijkt dat in het park ontmoeting plaats vindt, zowel spontaan als gepland. Het park ligt centraal in de wijk en kent veel entrees en doorsteek-routes. Het park wordt dan veel gebruikt om even een wandeling te maken voor ontspanning of ontmoeting, de hond uit te laten of als route naar bestemmingen (bv. huisarts, familielid of MFA). Het Cruyff-court wordt veel gebruikt, vooral door jongens. Naast ontmoeten, wandelen/ommetje, de hond uitlaten, als onderdeel van de route vindt af en toe sport- en spel plaats. Het park wordt niet (of bijna niet) gebruikt als verbinding tussen groene landschappen (o.a. Gravenrode in Duitsland) of tussen buurten.  De route, genaamd ‘de groene loper’ die door het park loopt is een fragment van een langere route, en mogelijk beoogd voor de langere termijn. Hieruit kan een relatie naar het buitengebied ontstaan, gaf de ontwerper aan. Het is onderdeel van de visie. Gebruikers die in het park zijn geïnterviewd geven aan dat het een buurtpark is. Er komen niet veel mensen uit andere buurten dan Heilust om in het park te verblijven, wandelen of op een andere manier te recreëren. Wel worden de dwarsverbindingen in het park (voor langzaam verkeer) gebruikt door mensen uit andere buurten, bijvoorbeeld de fiets.  Sinds de komst van het park is een tijd getuinierd in de moestuinbakken, maar momenteel wordt dat nauwelijks gedaan. Er is geen sprake (geweest) van beheer van het park door bewoners of initiatieven van bewoners waarbij gedeelten van het park nieuwe of aangepaste invullingen krijgen.  

Ervaring participatieproces 

De workshops hadden een hoge opkomst, met zo’n 70 deelnemers en een representatieve afspiegeling van de wijk. Er waren wat momenten van wrijving tijdens de sessies door wantrouwen onder bewoners. Dit wantrouwen van de bewoners moest tijdens sessies worden overwonnen. Niet alle wensen van bewoners zijn ingewilligd. De gemeente nam beslissingen als er tegengestelde meningen waren onder bewoners. Team wijkontwikkeling binnen de gemeente werd opgeheven rondom het het moment dat de aanleg van het park voltooid was. Er was een beperkte opvolging en ondersteuning voor bewoners om initiatieven en ideeën te kunnen ontplooien in het park.

Invloed van het planningsproces op ontwerp, gebruik en gezondheid (via eigenaarschap)

Het doel van de bewonersparticipatie was het betrekken, activeren van bewoners en het stimuleren van het verantwoordelijkheidsgevoel voor hun eigen leefomgeving. Het participatieproces kende en zorgvuldige en degelijke aanpak. Representativiteit van de bewonersvertegenwoordiging werd nagestreefd en bereikt, niet alleen bewoners, zowel jongeren als ouderen, maar ook belangrijke stakeholders zoals scholen en vereniging waren betrokken. Het Roda-JC court, verharde paden voor minder mobiele personen en de moestuinbakken zijn elementen die door bewoners zijn ingebracht en zijn gerealiseerd. Er is sprake geweest dat naar aanleiding van de geplande workshops groepjes bewoners zich op eigen initiatief in werkgroepjes hebben verenigd. Het doel van de bewonersparticipatie is niet volledig behaald. Het park zelf is een opwaardering en verbetert het aanzien van de wijk. Er is geen sprake van onderhoud of beheer van het park door bewoners. De moestuinbakken zijn een tijd in gebruik geweest, maar de kartrekker is hier mee gestopt zodat van actief gebruik nu geen sprake meer is. Dit initiatief bleek niet breed gedragen door de buurt (er was op bepaald moment sprake van klagende omwonenden vanwege bijvoorbeeld groenafval). De meer kleinere gewenste bewonersinitiatieven om het park ‘in bezit’ te nemen moeten bottom-up worden gecreëerd en kunnen niet worden opgelegd. Het toegankelijk houden van het park tijdens de lange duur van de herstructurering-werkzaamheden van de wijk (sloop, renovatie en aanleg park) betekende dat er wel mogelijkheden waren om vervolg geven aan de bewoners-workshops. Zo heeft de ontwerper geprobeerd bewoners te activeren door met bamboestokken goals te maken en te laten zien dat het park van mensen zelf is en dat ze er gebruik van kunnen maken. Ook de moestuinbakken kregen een plek in het park voordat het was aangelegd.

Ga terug naar de top van de pagina